مقالات

صنعت چاپ اگرچه از سالیان قبل وارد ایران گردید اما چاپ و چاپخانه به معنای راهی برای تبادل اطلاعات و افکار بسیار دیر وارد کشور شد. تکامل این صنعت در کشورهای اروپایی راه را برای ایجاد و رشد چاپ در ایران فراهم نمود. اما بررسی تاریخچه چاپ و چاپخانه در ایران را می توان به دو بخش اصلی تقسیم نمود. صنعت چاپ قبل از قاجار و همچنین چاپ در زمان قاجار

پیدایش چاپ به شیوه صنعتی

تاریخچه استفاده از چاپ به کشور چین و زمانی بر می گردد که سلسله تانگ در این کشور حکومت داشت. روش های ابتدایی که برای چاپ استفاده می شد بسیار ساده بود و در واقع چاپخانه های اولیه از این روش ها استفاده می نمودند. به تدریج با گذر زمان صنعت چاپ رو به گسترش نهاده و پیشرفته تر شدند. اختراع دستگاه های چاپ و تجهیز چاپخانه ها به این ماشین های چاپ سربی که نسل اول دستگاه های چاپ محسوب می شوند روند تکامل این صنعت را تسریع نمود.

بهبود صنعت چاپ باعث شد صنایع مرتبط با اطلاع رسانی مانند صنعت مطبوعات نیز روند رو به رشدی داشته باشند.

چاپ و چاپخانه در ایران

صنعت چاپ در ایران به شکل قابل توجهی مرتبط با تحولات چاپ در کشورهای اروپایی بود. تکامل این صنعت در کشورهای اروپایی راه را برای ایجاد و رشد چاپ در ایران فراهم نمود. اما بررسی تاریخچه چاپ و چاپخانه در ایران را می توان به دو بخش اصلی تقسیم نمود. صنعت چاپ قبل از قاجار و همچنین چاپ در زمان قاجار

چاپخانه و صنعت چاپ پیش از دوره قاجاریه

اولین دستگاه چاپی که وارد ایران شد برای چاپ اسکناس بود و دستگاهی بسیار ساده قلمداد می شد. اصول عملکرد این دستگاه بر پایه پرس و انجام حکاکی بر روی چرم بود. این مرکز با هدف چاپ پول ایجاد شد اما اولین چاپخانه ای که با اهداف امور نوشتاری در ایران تاسیس گردید به زمان صفویه باز می گردد. یکی از اهداف تاسیس این مراکز در ایران چاپ انواع ادعیه و اذکار مسیحی توسط مسیحی ها بود.

یکی از اولین دستگاه های چاپ توسط یک فرد ارمنی به نام یعقوب ژان وارد ایران گردید. این دستگاه دارای مشکلاتی نظیر کم رنگ شدن، سفید شدن خطوط بعد از گذشت مدت زمان طولانی، عدم امکان ساخت مرکب با کیفیت و مناسب و از همه مهم تر علاقه ای که عامه مردم به نسخ خطی و دست نویس داشتند باعث شد این دستگاه به سرعت از چرخه استفاده خارج گردند.

چاپخانه و صنعت چاپ در دوره قاجاریه

اولین چاپخانه ای که در ایران در زمان قاجار تاسیس گردید مربوط به سال 1233 هجری قمری بود که توسط فردی به نام زين العابديـن تبريزي راه اندازی گردید. ریشه احداث آن از کشور روسیه آمده بود. زين العابديـن تبريزي طی سفری که به روسیه داشت با صنعت چاپ آشنا شده و ماشین چاپی خرید و در ایران شروع به فعالیت نمود. عملکرد این ماشین چاپ و چاپخانه بر اساس استفاده از حروف سربی بود. اولین کتابی که در این چاپخانه چاپ شد فتح نامه نام داشت. تالیف این کتاب توسط میرزا ابوالقاسم قائم مقام انجام گرفت. زبان این کتاب عربی بود و موضوع آن مربوط به جنگ های ایران و روس و حوادث پیش از عهدنامه گلستان بود.

چاپخانه بعدی که در ایران احداث شد توسط ميرزا صالح شيرازي بود. ميرزا صالح شيرازي که در خارج از ایران تحصیل می کرد پس از طی کردن دوران تحصیل و فراغت از آن با خرید یک دستگاه چاپ و بازگشت به ایران اقدام به تاسیس چاپخانه نمود.

ميرزا صالح شيرازي در خارج از کشور با علوم مختلفی از قبیل مرکب سازی و تهیه حروف مقطعه آشنا شد و با علاقه ای که به صنعت چاپ پیدا نمود این کار را به صورتی حرفه ای تر آغاز نمود. زمان راه اندازی این چاپخانه یک سال پس از چاپخانه ای بود که توسط زين العابدين در تبریز راه اندازی شده بود. در سال 1240 هجری قمری یک باب از گلستان سعید در این چاپخانه به چاپ رسید.

احداث چاپخانه ها در تهران و سایر شهر های ایران

عمده چاپ خانه هایی که در ایران راه اندازی شده بوده تا پیش از سال 1240 هجری قمری در شهر تبریز استقرار داشتند به گونه ای که حتی پایتخت قاجار نیز دارای چاپخانه نبود. احداث چاپخانه در تهران با اعزام میرزا زین العابدین توسط فتحعلی شاه انجام گرفت. به این ترتیب چاپخانه راه اندازی شد و در آن کتب دینی و مذهبی چاپ شد.

در سال 1245 یک چاپخانه بزرگ که در تبریز توسط میرزا اسدالله تاسیس شده بود با دستور فتحعلی شاه به تهران منتقل شد و ادامه فعالیت خود را در پایتخت داشت.

علاوه بر تبریز که اولین چاپخانه را داشت و تهران که پس از آن صاحب چاپخانه شد، می توان از اصفهان و شیراز نیز به عنوان شهر های پیشرو در زمینه صنعت چاپ نام برد. در اصفهان در سال 1244 هجری قمری چاپخانه با ماشین چاپ سربی شروع به کار نمود. علاوه بر این چاپ سنگی نیز در سال 1260 در اصفهان آغاز به کار نمود.

چاپخانه چاپ سنگی در سال 1254 هجری قمری در شیراز آغاز به کار کرد اما حاصل فعالیت این چاپخانه تنها چاپ یک جلد قرآن مجید بود.

پس از تبریز، تهران، اصفهان و شیراز در سال 1256 ارومیه صاحب چاپخانه شد. این چاپخانه توسط مبلغین مسیحی آمریکایی تاسیس گردید.

پس از این چاپخانه ها، به مرور زمان در سایر شهر ها نیز موارد دیگری تاسیس گردید. در شهر هایی مانند بوشهر، انزلی، مشهد، رشت، اردبیل، خوی، همدان، یزد، قزوین، کرمانشاه و بسیاری دیگر از شهر های ایران نیز تاسیس شد.

سخن پایانی

صنعت چاپ اگرچه از سالیان قبل وارد ایران گردید اما چاپ و چاپخانه به معنای راهی برای تبادل اطلاعات و افکار بسیار دیر وارد کشور شد. در واقع از لحاظ ابزاری از زمان اختراع ماشین چاپ که در اواسط قرن پانزده میلادی صورت گرفت تا زمان ورود این صنعت به ایران حدود چهار قرن فاصله بود. یکی از علل این موضوع را می توان به مشکلاتی که در نقل و انتقال ماشین های چاپ وجود داشت ارتباط داد. دانشجویانی که جهت ادامه تحصیل به خارج از کشور سفر می کردند با این صنعت آشنا شدند و به واسطه هوش و ذکاوت ذاتی که در ایرانی ها وجود دارد به سرعت فنون مرتبط با آن را آموزش دیدند و توانستند دانش چاپ و احداث چاپخانه را به ایران منتقل نمایند. هر چند در آغاز روند تکامل این صنعت در ایران کند بود اما به سرعت رونق گرفت و پیشرفت های فراوانی نمود.